Անցյալ տարի շուրջ ամիս 7 ապրել եմ Հնդկաստանում` Ջայփուր քաղաքում: Դասավանդում էի դպրոցում: Այդ ընթացքում նաև ճանապարհորդել եմ՝ մի քիչ հյուսիսում, մի քիչ հարավում և իհարկե Ռաջաստան նահանգում, որի մայրաքաղաքն է Ջայփուրը:
Հնդկաստանը էթնիկ, կրոնական ու մշակութային առումներով շատ բազմազան երկիր է, որի միայն մի փոքր մասն եմ տեսել: Ուստի ինչ էլ պատմեմ Հնդկաստանի մասին, հիմնված է իմ սահմանափակ անձնական փորձառության վրա:
Դպրոցն, ուր աշխատում էի, գտնվում էր բավականին աղքատ և անապահով թաղամասում: Ունեի աշակերտներ, ում ծնողները կրթություն չէին ստացել, ոմանք էլ նույնիսկ տառաճանաչ չէին: Շատ էին նաև արհեստավոր կամ առևտրական կաստաների ներկայացուցիչները. գործընկերներիս ու աշակերտներիս միջոցով ծանոթացել եմ նաև այդ դասակարգերի մշակույթին: Նաև ընկերներ ու ծանոթներ ունեի ավելի ապահով ու կրթված դասակարգից, իսկ նրանք այլ մշակույթ էին ներկայացնում: Ապրել եմ մի տանը, որտեղ տարբեր երկրներից, բոլոր մայրցամաքներից եկած մարդիկ կային. այդ միջազգային միջավայրում է անցել ժամանակիս մի մասը:
Հնդկաստանում ինձ համար առաջին դժվարությունը, որին ես հանդիպել եմ, խտրական վերաբերմունքն էր կանանց նկատմամբ: Ջայփուրը բավականին պահպանողական հասարակություն ունի. կանայք հիմնականում իրենց տան ներսում են, հանրային վայրերում տղամարդիկ են, անգամ փողոցում քայլելը, առավել ևս մենակ, կնոջ համար շատ տհաճ, նույնիսկ նվաստացնող փորձառություն է:
Հնդկաստանում շատ ուժեղ է ընտանիքի ինստիտուտը: Պետության սոցիալական դերի թույլ լինելու արդյունքում մեծանում է կախվածությունը ընտանիքից, իսկ ընտանիքն էլ, իր հերթին, սահմանափակում է անհատի ազատությունները: Մենք կարող ենք ընտանիքը դիտարկել գործատուի կարգավիճակում, քանի որ ընտանիքի եկամուտը հիմնականում ստացվում է ընտանեկան բիզնեսից: Օրինակ ծերության կամ հիվանդության ժամանակ խնամողն էլի ընտանիքն է և պատասխանատու է հոգալ իր հիվանդ անդամի մասին: Այլ կերպ ասած, միայնակ մարդուն, ով դուրս է մնացել ընտանիքից, շատ դժվար կլինի գոյատևելը:
Ամուսնությունները նույնպես ընտանիքների միջև համաձայնությամբ են կարգավորվում: Սովորական երևույթ է ծնողների համար (հատկապես աղջկա հարազատների համար) գտնել «լավ փեսացու» իրենց աղջկան ամուսնացնելու համար: Այն հարցը, թե մարդիկ իրար հետ սիրո՞վ են ամուսնացել, թե՞ պայմանավորվածությամբշատ հաճախ է քննարկվում: Ընտանիքները բանակցում են միմյանց հետ, համաձայնեցնում են «գործարքը», որն ընդգրկում է նաև պայմանավորվածություն օժիտի շուրջ: Օժիտի հարցը հատկապես խնդրահարույց է: Ընտանիքներ տեսա, որոնք իրենց 10-20 տարվա ընտանեկան եկամուտի չափ պարտքեր ու տոկոսով գումարներ էին վերցրել աղջիկներին ամուսնացնելու համար: Չամուսնանացած լինելն էլ է խնդիր: Չամուսնացած կանայք, եթե իհարկե հոգևոր առաջնորդներ չեն, հիմնականում դուրս են մղվում հասարակությունից:
Այս բոլոր սահմանափակումների ու խտրականությունների պայմաններում տեսա նաև լիբերալ կանանց, ովքեր ներգրավված են հասարակական կազմակերպություններում, դասախոսում են և այլն: Հետաքրքիր էր նաև դիտարկել դեպքեր, երբ կանայք, ովքեր լավ կրթություն են ստացել, հանրային ոլորտում կարևոր աշխատանք են կատարում ու բավականին համարձակ են, լիովին փոխվում են, երբ մտնում են իրենց ամուսնու ընտանիք: Օրինակ, սկեսրայրի կամ ավագ տեգրոջ հետ հարաբերություններում պահպանում են բոլոր հիերարխիաները՝ ծածկում գլուխն ու դեմքը, սպասարկում նրանց, լուռ (չխոսկան) մնում նրանց մոտ և այլն:
Հնդկաստանում նույնիսկ կնոջ ավանդական հագուստը դիտարկելիս դու կարող ես ամեն ինչ իմանալ նրանց սոցիալական կարգավիճակի մասին. որ կաստայից է, ամուսնացած է արդյոք, տղա երեխա ունի, թե ոչ, ամուսինը կենդանի է, թե ոչ և այլն:
Կանանց իրավազուրկ վիճակը, ինչպես նաև ավանդույթները նպաստում են սեռով պայմանավորված հղիության արհեստական ընդհատումների քանակի աճին: Պատճառներից մեկը ֆինանսականն է՝ խուսափելու այն ծախսերից, որոնք ընտանիքը պետք է կրի իրենց աղջիկներին ամուսնացնելու համար: Բացի այդ, ինչպես մեզ մոտ, այնտեղ էլ տղա երեխան է համարվում «տան ծուխը պահողը»: Ընտանիքի հիմնական գումար վաստակողը տղամարդիկ են, իսկ կանանց դերն ավելի շատ տանն է` խոհանոցում: Կարդացի նաև, որ հինդուական կրոնում «դրախտի» մի տեսակ կա, որին կարելի է հասնել միայն արու զավակ ունենալու միջոցով, որոհետև վերջինս որոշակի աղոթքներ ու հոգևոր արարողություններ անելու արտոնություն ունի:
Հետաքրքիր էր իմանալ, որ հնդիկ կանայք հպարտանում են իրենց ճերմակող մազերով և ավագ տարիքով. հավանաբար, որովհետև տարիքի հետ նաև սոցիալական կարգավիճակն է փոխվում: Օրինակ, եթե կինը տղա երեխա ունի, վերջինիս ամուսնությունից հետո կդառնա սկեսուր և կկարողանա «իր երիտասարդության վրեժը լուծել հարսից»: Այնտեղ էլ շատ կատակներ կան հարս-սկեսուր կռիվների մասին, ինչպես նաև բազմաթիվ դատական գործեր` ընտանեկան բռնության հետ կապված:
Կանանց առարկայացման ու ճնշման, կանանց նկատմամբ բռնությունների ու խտրականությունների համատարած երևույթների կողքին հանդիպեցի նաև կանանց ներուժի հզորացման հիանալի օրինակներ: Ինձ համար մեծ բացահայտում էր «ինքնօգնության խմբերի» պրակտիկան, որը, կարելի է ասել, հենց հնդկական ֆենոմեն է և Հնդկաստանից բացի շատ քիչ տեղերում գոյություն ունի: Ինքնօգնության խմբերում կազմակերպվում են միջինում 10 կանայք, ովքեր իրենց սեփական խնայողությունների ֆոնդ են ստեղծում, իսկ որոշ ժամանակ անց, ֆոնդում կուտակված գումարը սկսում են 1% վարկով տրամադրել խմբի անդամներին, շահույթն էլ տարեվերջին հավասարաչափ բաժանում են խմբի բոլոր անդամների միջև: Խմբերից յուրաքանչյուրը որոշում է իր աշխատանքային կանոնները՝ քանի տոկոսով վարկ տալ/վերցնել, որքան ժամանակով, ինչ առավելագույն գումարի սահմաններում:
Հետաքրքիր է, որ այս կանայք վարկատու բանկերին տարածաշրջանից դուրս են մղել ոչ թե բռնությամբ, այլ իրենց կազմակերպման ուժով: 10 տարի առաջ, ինչպես այժմ մեզ մոտ է, բանկերը նրանց վարկեր են առաջարկել 23-24%-ով:
Այն հանգամանքը, որ խմբերում միայն կանայք են լինում, նպաստում է նրանց անհատական զարգացմանը, տնտեսական անկախությանը, ինչպես նաև ընտանիքում ու համայնքում նրանց դերի մեծացմանը:
Ես շատ կուզեի, որ Հայաստանում էլ նման նախաձեռնություններ իրագործվեին: Մենք հիմնականում որևէ բան սովորելու ակնկալիքով արևմուտք ենք նայում, սակայն սոցիալական ու տնտեսական շատ հարցերի պատասխաններ կարող ենք գտնել նաև արևելքում: Քաղաքական ու մշակութային նմանությունները հաշվի առնելով՝ նրանց փորձը, հնարավոր է, մեզ մոտ ավելի ներդաշնակորեն տեղայնացվեն:
Նելլի Առաքելյան
… բավական հետաքրքիր էր…