Վերջերս գենդեր բառը մտավ հայերեն լեզվի բառացանկի մեջ: Մինչ այդ կար միայն սեռ բառը (որը նշանակում է կենսաբանական սեռ): Արական և իգական սեռերի մարդկանց ֆիզիկական մարմինները և տղամարդկանց ու կանանց դերերը քննարկվում էին՝ օգտագործելով այդ նույն եզրույթը: Այժմ, որոշ կարևոր պատճառներով, երկու գաղափարները բաժանվել են մեկը մյուսից, որոնք էլ կքննարկվեն այս հոդվածում:
Մինչև 20-րդ դարի վերջին քառորդը չկար որևէ լեզու, որի միջոցով գիտնականներն ու ակտիվիստները կարողանային քննարկել, թե սեռային տարբերություններն ինչպիսի դեր են խաղում սոցիալական կյանքում: «Սեռ» բառը բավարար չէր մշակույթում, սոցիալական միջավայրում և անձնականապես մարդկային էակների վարքագիծն արտահայտելը նկարագրելու համար: Այսինքն, «արական սեռ» և «իգական սեռ» եզրույթները դարձան քննելի այն մարդկանց համար, ովքեր ցանկանում էին խոսել այն մասին, թե ինչպես են մշակութային նորմերը կամ ավանդույթները ստեղծվում և ինչպես դրանք կարող են փոխվել: Մարդու ֆիզիկական մարինը, ի վերջո, չի կարող բացատրել, թե ինչպես է նա ապրում և ինչպես է ակնկալվում ապրել այսքան տարբեր կյանքեր: Այս իսկ պատճառներով, «գենդերի» գաղափարն այսօր օգտագործվում է նկարագրելու համար, թե ինչպես է, որ «տղամարդիկ» և «կանայք» հասարակության կողմից ստեղծած կատեգորիաներ են, որոնց նպատակն է բաժանել նրանց դերերը, հստակեցնել, թե ինչպիսի վարքագիծ պետք է դրսևորեն և ինչպիսի արժեքներ են նրանց տրված:
1930-ականներին մարդաբան Մարգարեթ Միդը հետազոտեց Սամոայի 3 (Խաղաղ օվկիանոսի հարավային մասում) հասարակությունների հետազոտություն իրականացրեց: Նա բացահայտեց, որ չնայած երեք հասարակություններում էլ կային թե՛ արական, թե՛ իգական սեռի անհատներ, յուրաքանչյուր հասարակությունն էլ նրանց տարբեր դերեր էր տվել: Կանայք ու տղամարդիկ երեք հասարակություններում էլ շատ տարբեր վարքագիծ էին դրսևորում, ինչը Միդը կոչեց խառնվածք: Սրա հիման վրա նա հետևություն արեց, որ չնայած արական ու իգական սեռի անհատներ գոյություն ունեն, ճիշտ չի կարելի համարել, որ «տղամարդը» և «կինը» բնական կատեգորիաներ են, որովհետև նրանք յուրաքանչյուր հասարակությունում տարբեր են: Հետևապես ֆիզիկական մարմին ունենալը չի նշանակում, որ կան բնական սոցիալական դերեր, որովհետև եթե դա ճիշտ լիներ, ապա սոցիալական դերերը նույնը կլինեին ցանկացած մշակույթում: Օրինակ՝ հայկական մշակույթը մեզ ստիպում է կանանց դիտարկել որպես հոգատար ու փափուկ, իսկ տղամարդկանց՝ ուժեղ: Այս պատճառով, Միդն առաջարկեց, որ սոցիալական գիտնականները սկսեն աշխատել ոչ թե «սեռի», այլ սեռի «խառնվածքի» վրա: Սա թույլ կտար տեսնել գենդերի արտահայտման ամենատարաբնույթ ձևերը: Միդը նաև պնդում էր, որ գենդերը մշակույթներն ավելի հետաքրքիր է դարձնում, և որ ինչքան շատ գենդեր լինի հասարակության մեջ, այնքան մշակույթն ավելի կծաղկի: Միդի աշխատանքը հետաքրքիր էր նրանով, որ իր ժամանակներում, մինչդեռ «կանայք» քննարկվում էին սոցիոլոգիայի և մարդաբանության տեսակետից, որևէ աշխատանք չէր արվել, որը լիովին նվիրված լիներ հասարակության կողմից գենդերային դերերը ստեղծելուն: Սակայն երկար ժամանակ պահանջվեց, որպեսզի թեմային լուրջ սկսեն վերաբերել, և անգամ դա հեշտ չէր:
1975 թ.-ին Գեյլ Ռուբինը, մեկ այլ մարդաբան, հայտարարեց, որ տղամարդկանց և կանանց տարբեր լինելու և դրա պատճառով տարբեր սոցիալական դերեր ունենալու գաղափարը հաստատվել էր մարդկային քաղաքակրթության ամենասկզբում: Ավելին, քաղաքակրթությունները ծնվել էին կանանց որպես օբյեկտ վերաբերելու միջոցով, որոնց ամուսնության միջոցով կարելի էր փոխանակել այլ խմբերի հետ: Մարդաբանության մեջ այս երևույթը կոչում են «արտամուսնություն»: Նա առաջադրում էր այն գաղափարը, որ կանանց այս փոխանակման հետևանքով հասարակությունները սկսեցին տղամարդկանց և կանանց միմյանցից տարբեր ձևերով ընկալել՝ կանանց որպես օբյեկտներ, իսկ տղամարդկանց որպես կանանց մարմինների վերաբերյալ որոշում կայացնողներ: Այս փաստարկի համաձայն, այդպիսով, գենդերը ստեղծվեց այն պահին, երբ տղամարդկանց և կանանց տարբեր գենդերային դերեր վերագրվեցին, և այդ դերերը հավասար չէին:
Այն ժամանակ, երբ Ռուբինը գրում էր իր այդ էսսեյը, «գենդեր» հասկացությունը դեռևս նոր էր ներմուծվում գիտական բառապաշար. այն օգտագործվում էր ոմանց կողմից, բայց դեռևս տարածված չէր: 1970-ականներին ֆեմինիստները հաճախ օգտագործում էին «կնոջ» բնականի հասկացությունը` նկատի ունենալով կնոջ սոցիալական դերը նրա կենսաբանության միջոցով: Այդ գաղափարն ավելի ուշ քննադատվեց որպես էսենցիալիստական գաղափար այն առումով, որ միամիտ էր ենթադրել, թե ինչ-որ մեկի ֆիզիկական մարմինը կարող է ունենալ բնական հասարակական նշանակություն: Հասարակական գիտությունների որոշ գիտնականներ, ինչպես Շերի Օրթները, բարձրաձայնեցին իրենց անհամակարծիք լինելը գենդերի այս կենսաբանական մեկնաբանությունը՝ պնդելով, որ նույնիսկ չնայած «կանայք» ընդհանուր իմաստով կարող է և միավորող ոչինչ էլ չունեն, նրանց միավորում է այն փաստը, որ նրանք ճնշված են ամեն տեղ: Այս գաղափարն էլ ավելի ուշ քննադատվեց, որովհետև որոշ ֆեմինիստ գիտնականներ կարծիք հայտնեցին, որ մի գուցե կանայք ամեն տեղ ճնշված չեն և որ սա կարող է ուղղակի արևմտյան ֆեմինիստների ընկալումն է: Այլ խոսքով ասած, ողջ աշխարհում գենդեր և «կանանց» ու «տղամարդկանց» միջև հարաբերությունները հետազոտողները սկսեցին հարց տալ, թե ինչ է նշանակում իշխանություն ունենալ:
1980-ականներին ֆեմինիստները զարգացրեցին տարբեր տեսություններ առ այն, թե ինչպես է «կինը» ստեղծվել և սկսեցին օգտագործել «գենդեր» հասկացությունը սեռի փոխարեն, որպես կանանց և տղամարդկանց միջև հարաբերություններն ուսումնասիրելու հիմնական միջոց: Որոշ գիտնականներ, օրինակ Քեյթրին ՄաքԿինոնը, վիճարկում էին, որ կինը նա է, ով տղամարդկանց հասանելի է որպես սեքսուալ օբյեկտ և կին է դառնում առարկայացման այս գործընթացի միջոցով: Ուստի, շատ ակտիվիստների և գիտնականների նպատակն էր ազատել «կնոջը» և այդ կատեգորիայից ընդհանրապես հրաժարվել: Որոշ փիլիսփոաներ, օրինակ Մոնիք Ուիթինգը, ասում էին, որ լեսբուհիներն արդեն ազատվել էին տղամարդկանց համար սեքսուալ օբյեկտներ լինելուց և այդպիսով կին չէին: Փոխարենը, «լեսբուհին» ինքն իրենով գենդերային կատեգորիա է նրանց համար, ովքեր ազատագրվել են կին լինելուց, բայց տղամարդ չեն: Այս փուլում գենդեր բառը դառնում էր նորմա հումանիտար և հասարակական գիտություններում, նաև օգտագործվում էր ընթերցվող ու լսելի ԶԼՄ-ների, ինչպես օրինակ թերթերի, հեռուստաշոուների և այլնի կողմից Արևմտյան Եվրոպայում և Ամերիկայում:
Ինչևէ, կար (և հիմա էլ կա) ընդհանուր քննադատություն առ այն, որ երբ «գենդեր» բառն է օգտագործվում, ի նկատի են ունենում «կնոջը» (օրինակ գենդերի ուսումնասիրում): Շատ գիտնականներ և ակտիվիստներ աշխատել են «գենդերի» իմաստը լայնացնել և քննադատել «կին» և «տղամարդ» եզրույթները՝ ցույց տալով, որ շատերն այս արկղերի մեջ չեն տեղավորվում և որ չկա այս կատեգորիաների համընդհանուր ընկալում ամբողջ աշխարհում: Տրանսգենդեր կամ ինտերսեքսուալ մարդկանց կողմից «ինքնաբացահայտումը» ու խոսելն այսօր դեռևս տեղի է ունենում գենդերի ու սեռի ընդհանուր մի տարածված ենթադրության ֆոնի վրա. որ դրանցից ընդամենը երկուսը կա:
1990-ականներին հումանիտար գիտություններում պոստմոդեռն տեսությունների զարգացման ընթացքում գենդերի գաղափարն ավելի ճեղքվեց (իսկ ոմանք էլ ասում են, որ կոտրվեց): Ֆեմինիստ փիլիսոփա Ջուդիթ Բաթլերը հայտարարեց, որ գենդերը ներկայացում է: Այն բեմադրվում է ժամանակ առ ժամանակ անհատի դերախաղի միջոցով՝ նստելու ձևով, ծխախոտը ծխելու ձևով, կրած հագուստի միջոցով, խոսելու ձևով և այլն: Եթե չլինեին այս ներկայացումները, Բաթլերն ասում է, գենդերն ընդհանրապես գոյություն չէր ունենա: Նա նաև առաջադրում էր այն միտքը, որ «սեռը»՝ ֆիզիկական մարմինը, ինքն իրենով մեզ տեսանելի է միայն գենդերի պատճառով: Գենդերի գաղափարն է նախ և առաջ (այն, որ կա տարբերություն կնոջ և տղամարդու միջև), որ մեզ թույլ է տալիս սեռը նկատել:
Գենդերի գաղափարը չէր կարող ձևավորվել առանց ֆեմինիզմի, ֆեմինիստ գիտնականների և կանանց պահանջի՝ հասկանալու, թե ինչպես են պատմության ընթացքում հասարակության մեջ ստեղծվել իրենց դերերը: Գենդերը մեզ թույլ է տալիս անել և տեսնել այն, ինչը «սեռի» սահմանափակ գաղափարը թույլ չի տալիս: Գենդերն արական և իգական սեռի անհատների միջև տարբերություն է ստեղծում: Գենդերը մեզ ստիպում է բոլորին դիտարկել որպես տղամարդ կամ կին: Բայց, մյուս կողմից, գենդերը մեզ թույլ է տալիս հասկանալ, որ մեր սոցիալական դերերը հավերժ չեն և որ դրանք կարող են փոխվել:
Թամար Շիրինյան